Herb książąt pomorskich
Herb książąt pomorskich wykształcił się według norm heraldyki zachodniej, odmiennej od polskiej pod względem zasad, a częściowo i budowy, samo księstwo bowiem przez większość czasu swego istnienia należało do niemieckiego kręgu kulturowego.
Pomorska dynastia Gryfitów panowała na Pomorzu od połowy XII wieku do 1637 r. Dynastia była pochodzenia słowiańskiego,[1] choć z czasem w znacznym stopniu uległa zniemczeniu. W państwie pomorskim obowiązywała zasada dziedziczenia tronu w linii męskiej. Starano się również nie dopuścić do nadmiernego rozdrobnienia feudalnego poprzez to, że nawet w przypadku podziału państwa między liczniejszych członków rodziny rządzono wspólnie lub powierzano najstarszemu władzę zwierzchnią nad całością państwa. W 1295 r. doszło jednak do znamiennego podziału państwa na dwie części, w wyniku którego wyodrębniły się dwie linie książęce: starsza wołogoska i młodsza szczecińska. Podział ten utrzymał się aż do śmierci Ottona III, ostatniego przedstawiciela linii szczecińskiej w 1464 r., gdy książęta wołogoscy objęli władzę nad całym państwem.
Godło dynastii Gryfitów - gryf to legendarne zwierzę, posiadające ciało lwa, głowę i skrzydła orła oraz końskie uszy. W heraldycznym wizerunku cała przednią część ciała należy do orła, łącznie z łapami. Symbolizuje siłę, zręczność, czasem również podstęp. W świecie starożytnym oznaczał boską moc,[2] w mitach miał być strażnikiem skarbów i złota. W epoce chrześcijańskiej zaś symbolizował podwójną, boską i ludzką, naturę Chrystusa.
Nie do końca znane jest jego pochodzenie. Najwcześniejsze jego wizerunki pojawiły się w Mezopotamii i Egipcie, następnie w Indiach i na całym Bliskim Wschodzie, później także w starożytnej Grecji i Rzymie. W średniowieczu wyobrażenie to dotarło do Europy wraz z kupcami i krzyżowcami, po czym zadomowiło się na stałe, znajdując również żywe odzwierciedlenie w heraldyce.[3]
Powszechnie przyjmuje się, iż gryf był znakiem Gryfitów od samego początku. Jednakże trudno znaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego właśnie to wyobrażenie znalazło się w książęcym herbie. Prawdopodobnie na ten wybór miała wpływ panująca w heraldyce moda, choć istnieją teorie wywodzące bestie od polskiego orła.
Najwcześniejsze wizerunki herbu Gryfitów znane są z książęcych pieczęci. Po raz pierwszy gryf pojawił się na pieczęci księcia dymińskiego Kazimierza II, przywieszonej na dokumencie wystawionym w 1193 lub 1194 r.[4]
Aż do XV wieku brak źródeł, przybliżających kwestię barw gryfa pomorskiego. Ukazuje je dopiero chorągiew księcia szczecińskiego Kazimierza V, zdobyta przez Polaków pod Grunwaldem. Widnieje na niej czerwony gryf o złotych pazurach i dziobie na srebrnym tle. Tę samą kolorystykę dla herbu księstwa podają następnie XV-wieczne herbarze. Prawdopodobne zatem, iż czerwony gryf w srebrnym polu obowiązywał w całym księstwie. Niewykluczone jednak, że we wcześniejszym okresie herbem państwa był gryf starszej, wołogoskiej linii książęcej – czarny w złotym polu.[5]
Herb jednopolowy widniał na książęcych pieczęciach przez prawie dwa stulecia. W XV wieku pojawił się obok niego także herb wielopolowy. Pierwszy rzeczywiście pomorski herb wielopolowy został wprowadzony przez Eryka II w 2. poł. XV wieku. Opis tego herbu zachował się w materiałach związanych ze sporem o sukcesję szczecińską z elektorem brandenburskim:
1. czerwony gryf o złotym dziobie w srebrnym polu (Szczecin i Pomorze);
2. czarny gryf w złotym polu (Wolgast i Barth);
3. czerwony gryf w zielone pasy w skos w srebrnym polu (ziemia wendyjsk, Wenden);
4. na tarczy dwudzielnej w pas srebrny półgryf w czerwonym polu i przeszachowane pole złoto-błękitne (Bernstein);
5. na tarczy dwudzielnej w pas czarny półlew w złotym polu i czerwony mur w błękitnym polu (Rugia).
Herb złożony pojawiał się następnie często na monetach i pieczęciach Bogusława X oraz jego synów Jerzego I i Barnima XI, lecz herby umieszczane były na nich w różnych konfiguracjach. W interpretacji ich pól spotyka się wiele rozbieżności i sprzeczności. Niewiedza i swoboda w posługiwaniu się godłami doprowadziła do powstania i utrwalenia błędów, przez co do dzisiaj istnieją wątpliwości co do czasu powstania i pierwotnego zastosowania kolejnych symboli.
Na własnej pieczęci Jerzego I nad tarczą umieszczony został dodatkowo hełm prętowy oraz czapka książęca (Herzogshut) z pękiem pawich piór jako klejnotem. Czapka ta pojawia się potem także w kolejnych herbach, wskazując na miejsce książąt w hierarchii cesarstwa. W XV wieku zmienia się kształt czapki na szpiczastą, ozdobiona na czubku trzema pawimi piórami. Hełm z takim klejnotem umieszczony został następnie na wielkim herbie książęcym jako klejnot wołogoski.
Przełom XV i XVI wieku przyniósł kolejną znaczącą zmianę w herbie pomorskim, a mianowicie herb dziewięciopolowy, uzupełniany w XVI w. często o dziesiąte „krwawe pole” (Blutfahne [6]).
Rosnące znaczenie i niezależność państwa za Bogusława X sprawiły, iż zapragnął, by znalazło to odbicie w herbie. Poszerzono go o zatem dodatkowe cztery pola z herbami ziem, które dotąd nie były w nim reprezentowane. W niektórych przypadkach były to godła będące bardziej wyrazem aspiracji do tych ziem, niż faktycznym potwierdzeniem ich posiadania. Upowszechnił się dopiero po jego śmierci, wyłączność zaś osiągnął w drugiej połowie XVI w.[7]
Wielki herb książęcy wg. znaczenia pól kształtował się następująco:
1.Szczecin: koronowany czerwony gryf w błękitnym polu. Na hełmie (prętowym) szczecińskim umiejscowiona jest płaska czapka książęca z podszyciem gronostajowym i koroną, nad nią 2 lub 3 rzędy pawich piór[8];
2.Pomorze: czerwony gryf w srebrnym polu. Na hełmie znajduje się obszyta gronostajami szpiczasta czapka książęca z trzema krótkimi, pawimi piórami;
3.Kaszuby: czarny gryf w złotym polu, na hełmie zaś czapka książęca w kształcie beretu z sześcioma pawimi piórami oraz czarno-złote labry;
4.Ziemia wendyjska: czerwony gryf w zielone pasy w skos w srebrnym polu, na hełmie czapka lub zawój czerwono-zielony, ozdobiony kulką i trzema pawimi piórami;
5.Rugia: tarcza dwudzielna w pas złoto-błękitna, w górnym polu pół ukoronowanego czarnego lwa, w dolnym krokiew z trzech czerwonych cegieł. Na hełmie znajduje się czarno-złoty zawój, z którego wystają łodygi lilii i pawie pióra;
6.Uznam: srebrny rybogryf (pochodzący prawdopodobnie od herbu rodu Święców i błędnie przypisany wyspie Uznam), na hełmie czapka książęca w kształcie beretu z klejnotem tautologicznym i czerwono-złotymi labrami;
7.Barth: czarny gryf z dwoma białymi piórami na skrzydłach w złotym polu, na hełmie czapka książęca podszyta gronostajami, do której przyczepione są trzy łodygi lilii między pawimi piórami, a także czarno-złote labry[9];
8.Hrabstwo Choćków (Gützkow): czerwony krzyż skośny z czterema czerwonymi różami między ramionami w złotym polu, na hełmie płaska czapka z siedmioma pawimi piórami;
9.Wołogoszcz: tarcza dwudzielna w pas, w pierwszym polu srebrny półgryf na czerwonym tle, drugie pole jest przeszachowane, złoto-błękitne. Na hełmie widnieje zawój, z którego wystają dwa orle skrzydła, prawe jest podzielone, biało-czerwone, lewe zaś przeszachowane, błękitno-żółte[10];
10.Krwawe pole: barwy czerwonej, symbol praw udzielonych książętom przez cesarza.
11.W niektórych przedstawieniach umieszczano dodatkowe pole, przynależne książętom, którzy po sekularyzacji piastowali godność biskupa – Biskupstwo kamieńskie: czerwony krzyż w srebrnym polu.
Wraz z wprowadzeniem dziewięciopolowego herbu pojawiły się w nim renesansowe hełmy i trzymacze. Stosowane były na ogół w jednolity sposób we wszystkich herbach. Na zaszczytnym środkowym miejscu nad tarczą umieszczony jest hełm z klejnotem szczecińskim, drugi hełm, z prawej strony - to hełm z klejnotem pomorskim i trzeci, z lewej strony - z klejnotem rugijskim. Trzymacze w pierwszych herbach wielopolowych miały postać dwojga zwierząt, a mianowicie gryfa i lwa. Bardzo szybko pojawiły się jednak zupełnie inne trzymacze, które stały się nieodłącznym już elementem herbu - dwaj dzicy mężowie, uzbrojeni w maczugi, z listowiem dębowym wokół bioder. Ostatnim elementem pełnego herbu pomorskiego są labry. Te spływające z hełmu szczecińskiego są czerwono-błękitne, z pomorskiego czerwono-srebrne, a z rugijskiego czarno-złote.
Po upadku księstwa i rozdziale Pomorza między Brandenburgię i Szwecję, niektóre herby terytorialne zostały przejęte do herbów sukcesorów: Kaszub, Uznamu (z inna tynkturą), Barth, Choćkowa i biskupstwa kamieńskiego. Hełmy - szczeciński i pomorski wraz z klejnotami i labrami, jak i trzymacze przeszły do herbu brandenburskiego, te ostatnie następnie także i do pruskiego.
Przypisy
- ↑ Niektórzy historycy jak E. Rymar czy M. Gumowski przypisują jej piastowski rodowód, inni jak K. Kozłowski czy J. Podralski – rodzimy, pomorski.
- ↑ Gryf był symbolem Apollona, Artemidy, Dionizosa czy Nemezis.
- ↑ T. Bolduan, Gryf. Godło Pomorza, Gdańsk 1971, s. 17.
- ↑ N. Buske zwraca uwagę na brak całkowitej pewności co do faktu, iż to właśnie pieczęć Kazimierza zawierała wizerunek gryfa, za: R.-G. Werlich, Das neunfeldrige Wapien Herzog Bogislaws X von Pommern, w: Land am Meer. Pommern im Spiegel seiner Geschichte, hg. W. Buchholz, Köln-Weimar-Wien 1995, 307-334. Niejednokrotnie podaje się również datę późniejszą – 1214 rok, za którą opowiada się jednak mniejsza liczba historyków. Wcześniejszą podają m. in.: K. Bobowski, Z. Boras, G. Brzustowicz, R. Gaziński, M. Gumowski, K. Kozłowski, J. Podralski, E. Rymar czy R.-G. Werlich.
- ↑ R. Gaziński, Gryf był od zawsze, "Obserwator Zachodniopomorski", nr 5, 16. VII 1999, s.3.
- ↑ Blutfahne znaczy dosłownie krwawa chorągiew, przy opisywaniu pól herbowych powinno się więc używać raczej określenia "Blutschild" lub "Blutfeld", jednak w literaturze niemieckiej spotkałam się wyłącznie z nazwą Blutfahne (również tarcza herbowa przedstawiająca to pole na mapie Lubinusa podpisana jest właśnie w ten sposób), taką więc stosuję także przy opisie tarczy.
- ↑ R.-G. Werlich, op.cit., s. 316 – 334.
- ↑ T. Pyl, Die Entwicklung des Pommerschen Wappens im Zusammenhang mit den Pommerschen Landestheilungen, Greifswald 1894, s. 17-18; R. Gaziński, op.cit., s. 3.
- ↑ Interesujące jest także samo zagadnienie umieszczenia ziemi Barth w herbie wielkim. W mieście powstała książęca siedziba, z czasem zaczęto używać tej nazwy nie tylko dla obszaru samego Barth, ale także umownie dla całej stałolądowej części Rugii. Tworząc herb terytorialny Barth połączono właściwie dwa elementy: godło Wołogoszczy i klejnot z herbu rugijskiego.
- ↑ Pierwotnym herbem Wołogoszczy był przedstawiony w mowie obrończej z 1464 roku czarny gryf w złotym polu, przypisany następnie wyłącznie ziemi Barth, podczas gdy na Wołogoszcz przeniesiono herb ziemi Bernstein - dwudzielną tarczę z półgryfem i szachownicą, ważnej ze wzgl. strategicznych.
Bibliografia
- Bolduan Tadeusz, Gryf. Godło Pomorza, Gdańsk 1971.
- Gaziński Radosław, Gryf był od zawsze, "Obserwator Zachodniopomorski", nr 5, 16. VII 1999, s. 3.
- Pyl Teodor, Die Entwicklung des Pommerschen Wappens im Zusammenhang mit den Pommerschen Landestheilungen, Greifswald 1894.
- Werlich Ralf-Gunnar, Das neunfeldrige Wapen Herzog Bogislaws X von Pommern, w: Land am Meer. Pommern im Spiegel seiner Geschichte, hg. W. Buchholz, Köln-Weimar-Wien 1995, 307-334.
