Józef Gruda

Józef Gruda
reżyser, dyrektor teatru
Data urodzenia	19 stycznia 1916
Miejsce urodzenia	Warszawa
Data śmierci	27 maja 1981
Miejsce śmierci	Kraków
Miejsce spoczynku	Cmentarz Powązkowski w Warszawie

Józef Gruda (1916-1981) – reżyser, dyrektor Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie

Życiorys

Józef Gruda (właśc. Witold Zyndram-Kościałkowski h. Syrokomla) urodził się 19 stycznia 1916 roku w Warszawie. Pochodził z rodziny arystokratycznej o silnych tradycjach patriotycznych i piłsudczykowskich. Jego rodzicami byli podpułkownik Marian Zyndram Zyndram-Kościałkowski h. Syrokomla, jeden z czołowych polityków dwudziestolecia międzywojennego, premier Rzeczypospolitej w latach 1935-1936, i Anna z Krysińskich h. Leliwa. Siostra, Maria Kościałkowska (właśc. Maria Zyndram-Kościałkowska h. Syrokomla), jest aktorką związaną z Krakowem.

Uczęszczał do Państwowego Gimnazjum im. Księcia Józefa Poniatowskiego w Warszawie. W latach 1937-1939 studiował nauki społeczne i prawo na Uniwersytecie Wileńskim im. Stefana Batorego. Podczas kampanii wrześniowej służył w I Dywizji Piechoty Legionów. Ciężko ranny pod Tomaszowem Lubelskim, przedostał się na Litwę. Kolejno pracował jako robotnik w tartaku, inspektor transportu, doker i rybak. Równocześnie działał w konspiracji. Prawdopodobnie z tego okresu wziąło się jego nowe nazwisko, którym posługiwał się do końca życia.

Po wojnie przeszedł do rezerwy w stopniu kapitana Wojska Polskiego. Początkowo pracował w Wojskowym Instytucie Wydawniczym w Warszawie. Publikował także w czasopismach wojskowych. Rozpoczął studia prawnicze i ekonomiczne. Choć jego kontakty z teatrem sięgały lat okupacji - w wileńskim mieszkaniu jego matki mieściło się konspiracyjne studium teatralne - to dopiero dzięki namowom przyjaciela, pisarza Apoloniusza Zawilskiego oraz przychylności Leona Schillera, został słuchaczem na Wydziale Dramaturgicznym Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, początkowo w Łodzi, a potem w Warszawie. W 1950 roku uzyskał dyplom tej uczelni. Pracował jako lektor Generalnej Dyrekcji Teatrów, Oper i Filharmonii oraz kierownik literacki w warszawskim Teatrze Ateneum (z przerwami 1951-1964).

W latach 1953-1954 był kierownikiem literackim w Teatrze Polskim w Bielsku-Białej. W tym okresie sztuką Gabrieli Zapolskiej Panna Maliczewska zadebiutował jako reżyser teatralny. Kolejno był kierownikiem literackim w Teatrach Dramatycznych we Wrocławiu (1954-1956) i w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie (sez. 1956/1957). Równocześnie studiował na Wydziale Reżyserskim PWST w Warszawie. Dyplom reżysera uzyskał w 1960 roku. W następnych latach, nie będąc na stałym etacie, reżyserował w wielu teatrach w Polsce, m.in. w Warszawie, Koszalinie, Poznaniu, Łodzi i w Toruniu.

Józef Gruda podczas próby do Świętej Joanny (1972)

Od 1960 do 1976 roku z przerwami związany ze Szczecinem. Na szczecińskiej scenie zadebiutował sztuką Widok z mostu Arthura Millera, za reżyserię której uzyskał nagrodę na II Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu. W 1963 roku, eksperymentując z formą, zrealizował własną wersję Wesela, która ponownie w Szczecinie wystawił po siedmiu latach. Spektakl ten wystawiał również na kilku innych scenach Polski. W roku 1969 został kierownikiem artystycznym, a w 1971 roku dyrektorem Państwowych Teatrów Dramatycznych w Szczecinie. Z jego inicjatywy w 1971 roku w sali Bogusława Zamku Ksiażąt Pomorskich uruchomiono nową scenę Teatrów Dramatycznych. Tu, w renesansowych murach, wystawił Hamleta z wybitną kreacją Wacława Ulewicza w roli tytułowej, spektakl uznawany do dziś za jedno z najważniejszych wydarzeń teatralnych w Polsce. Szczególnej, aktualnej wymowy nabierało to przedstawienie w kontekście do niedawnych wydarzeń Grudnia 1970 roku na Wybrzeżu. W czasie kilkuletniego kierowania szczecińskimi scenami wystawił i wyreżyserował wiele głosnych sztuk z repertuaru polskiego i obcego. Był członkiem zarządu Głównego i prezesem szczecińskiego Oddziału Towarzystwa Kultury Teatralnej. Bezskutecznie prowadził z władzami miasta rozmowy na temat wprowadzenia przemyślanej polityki kulturalnej w Szczecinie. Zabiegał o budowę nowej siedziby dla teatru dramatycznego i opery, o dofinansowanie instytucji kulturalnych miasta, a także o zapewnienie mieszkań dla artystów. Zrażony niepowodzeniami, w 1975 roku opuścił Szczecin.

Później jako reżyser współpracował z teatrami Rostocku (Volkstheater Rostock), Koszalina, Elbląga, Poznania, Warszawy, Krakowa, Lublina, Katowic, Tarnowa i Łodzi. Działał w amatorskim ruchu teatralnym. Był autorem wielu artykułów z zakresu teorii i praktyki teatralnej. W 1969 roku wspólnie z Grzegorzem Dubowskim zrealizował fabularyzowany dokument o Marii Skłodowskiej-Curie, Maria i Piotr.

Wyreżyserowane przez niego w 1981 roku przedstawienie Wielki Fryderyk wg Adolfa Nowaczyńskiego zostało uznane przez Akademię Teatru Telewizji za jedno ze stu najlepszych spektakli w historii Telewizji Polskiej (tzw. Złota Setka Teatru Telewizji).

Zmarł 27 maja 1981 roku w Krakowie. Jest pochowany w rodzinnym grobowcu na Cmentarzu Powązkowskim w Warszawie (kw. 32-4-18).

Reżyseria teatralna (Szczecin)

Tytuł	Autor	Pozostałe formy twórczości	Teatr	Data premiery
Widok z mostu	Arthur Miller		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	27 lutego 1960
Zemsta	Aleksander Fredro		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	7 grudnia 1960
Damy i huzary	Aleksander Fredro		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	6 czerwca 1962
Wesele	Stanisław Wyspiański		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	18 stycznia 1963
Fizycy	Friedrich Dürrenmatt		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	19 stycznia 1964
Sonnenbruchowie	Leon Kruczkowski		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	12 września 1969
Portret Marii	Józef Gruda	autor	„Scena 69” – Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	16 listopada 1969
Wesele	Stanisław Wyspiański		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	10 maja 1970
Hamlet	William Shakespeare	scenariusz	Państwowe Teatry Dramatyczne (Sala im. Księcia Bogusława Zamku Książąt Pomorskich)	15 stycznia 1971
Cyd	Corneille-Morsztyn-Wyspiański	układ tekstu	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	30 kwietnia 1971
Hamlet	William Shakespeare	scenariusz	Państwowe Teatry Dramatyczne i Telewizja Polska Szczecin (przeniesienie spektaklu z Sali im. Księcia Bogusława Zamku Książąt Pomorskich)	20 września 1971
Mąż przeznaczenia	George Bernard Shaw		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	10 października 1971
Święta Joanna	George Bernard Shaw		Państwowe Teatry Dramatyczne (Sala im. Księcia Bogusława Zamku Książąt Pomorskich)	22 stycznia 1972
Sen nocy letniej	William Shakespeare	inscenizacja	Państwowe Teatry Dramatyczne (Sala im. Księcia Bogusława Zamku Książąt Pomorskich)	2 lipca 1972
Damy i huzary	Aleksander Fredro		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	17 grudnia 1972
Śmierć Kopernika	Józef Gruda	autor	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	28 lutego 1973
Oskarżyciel publiczny	Fritz Hochwalder	opracowanie tekstu	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	9 czerwca 1973
Człowiek znikąd	Ignatij Dworiecki	opracowanie dramaturgiczne tekstu	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	12 lutego 1974
Tango	Sławomir Mrożek		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	3 maja 1974
Grzech	Stefan Żeromski		Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	9 listopada 1974
Bal u Salomona	Konstanty Ildefons Gałczyński	scenariusz, scenografia	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Polski)	29 listopada 1974
Dziesięć paradoksów prokuratora Kempnera	Józef Gruda	autor	Państwowe Teatry Dramatyczne (Teatr Współczesny)	1 lutego 1975

Nagrody i wyróżnienia

Okładka programu do spektaklu Grzech w reż. Józefa Grudy (1974)

• 1960 – nagroda za reżyserię przedstawienia Widok z mostu Arthura Millera w PTD w Szczecinie na II Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1960 – nagroda za reżyserię przedstawienia Widok z mostu Arthura Millera w PTD w Szczecinie na II Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu ufundowana przez redakcję „Ilustrowanego Kuriera Codziennego”
• 1961 – wyróżnienie za reżyserię Świętej Joanny George'a Bernarda Shawa w Teatrach Dramatycznych w Poznaniu na I Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
• 1961 – nagroda za reżyserię Zemsty Aleksandra Fredry w PTD w Szczecinie na III Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1962 – nagroda III stopnia ministra kultury i sztuki za reżyserię Zemsty Aleksandra Fredry w PTD w Szczecinie
• 1962 – nagroda za reżyserię Igraszek z diabłem Jana Drdy w Bałtyckim Teatrze Dramatycznym Koszalinie-Słupsku na IV Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1963 – nagroda redakcji „Gazety Poznańskiej” dla Teatru Nowego w Łodzi za realizację sztuki o współczesnej tematyce i sugestywnej wymowie ideowej (Ten, który dotrzymuje słowa) na III Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
• 1963 – nagroda za ambitną i pobudzającą do dyskusji próbę nowej inscenizacji Wesela Stanisława Wyspiańskiego w PTD w Szczecinie na V Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1964 – nagroda zespołowa za przedstawienie Koniec księgi VI Jerzego Broszkiewicza w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie na I Festiwalu Telewizyjnym w Warszawie
• 1966 – I nagroda za reżyserię Caliguli Alberta Camusa w Teatrze im. S. Jaracza w Łodzi oraz Wesela Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze im. S. Żeromskiego w Kielcach-Radomiu na VI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych
• 1970 – nagroda za reżyserię Wesela Stanisława Wyspiańskiego w PTD w Szczecinie na XII Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1971 – nagroda (honorowa) za reżyserię Hamleta Williama Shakespeare'a w PTD w Szczecinie oraz nagroda za wybitny wkład artystyczny w XIII Festiwal Teatrów Polski Północnej w Toruniu
• 1971 – nagroda II stopnia ministra kultury i sztuki za osiągnięcia reżyserskie, szczególnie za inscenizacje Wesela Stanisława Wyspiańskiego i Hamleta Williama Shakespeare'a w PTD w Szczecinie
• 1972 – Nagroda WPR Szczecin
• 1975 – list gratulacyjny od I sekretarza PZPR Edwarda Gierka za osiągnięcia w dziedzinie kultury
• 1978 – nagroda za reżyserię Jana Macieja Karola Wścieklicy Stanisława Ignacego Witkiewicza w Teatrze Polskim w Poznaniu na XVIII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych

Odznaczenia

• 1944 – Krzyż Walecznych
• 1944 – Krzyż Partyzancki
• 1945 – Krzyż Grunwaldu
• 1965 – Złoty Krzyż Zasługi
• 1972 – Odznaka Honorowa Gryfa Pomorskiego
• 1973 – Zasłużony Działacz Kultury
• 1974 – Medal 30-lecia PRL

O Józefie Grudzie

• (...) Szczecińskie przedstawienie „Widoku z mostu” jest bardzo zwarte, przeprowadzone z żelazną logiką - a przy tym powiedziałbym głęboko poetyckie - poszczególne jego partie brzmią jak przejmująca pieśń o fatalnej miłości. Józef Gruda, po raz pierwszy reżyserujący w Szczecinie, dał się poznać jako reżyser, który potrafi dać przedstawieniu mocny ton, pełną harmonię, doskonale gospodarując siłami aktorskimi. (Feliks Jordan, „Widok z mostu” Millera. Premiera w Teatrze Współczesnym, „Kurier Szczeciński” z marca 1960)

• (...) Potwierdziła się także znakomita opinia przedstawienia „Wesela” w reżyserii Józefa Grudy. Tu niezwykłe i nowatorskie jest przede wszystkim rozwiązanie II aktu, najtrudniejszego i najmniej zwykle czytelnego w inscenizacjach „Wesela”. Gruda otwierał ten akt kluczem „Wyzwolenia”. (Roman Szydłowski, Impreza na europejską skalę. Warszawskie spotkania teatralne, „Kurier Szczeciński” 1970 nr 305, s. 4)

• (...) Miał piękny dar zjednywania sobie ludzi sztuki, którzy Go wręcz uwielbiali. Miał też cechy, które nie mogły zjednać wszystkich, o co zresztą nigdy nie zabiegał. Jeśli o coś walczył to nie dla siebie, ale dla teatru, aktorów, dla widza-odbiorcy. (Bogdan Wojtczak, Byłem jak dobosz)

Bibliografia

• Encyklopedia Szczecina t. I A-O (pod red. Tadeusza Białeckiego, autor hasła Ryszard Markow), Uniwersytet Szczeciński, Szczecin 1999
• Katarzyna Stróżyk, Wielki Inscenizator, „Kurier Szczeciński” z dn. 29 grudnia 2008
• Bogdan Wojtczak, Wspomnienie o Józefie Grudzie. Byłem jak dobosz, „Morze i Ziemia” 1985 nr 23, s. 8-9

Inne źródła

• Materiały ze zbiorów Instytutu Teatralnego im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie
• Fotografie ze zbiorów ZASP w Szczecinie

Autor opracowania: Andrzej Androchowicz