Kościół szpitalny Świętego Ducha

Położenie kościoła szpitalnego Świętego Ducha na współczesnym planie Szczecina

Kościół szpitalny Świętego Ducha (niem. Heilig Geisthospital) usytuowany był poza murami miasta na terenie zabudowań szpitala dla ubogich Świętego Ducha, pomiędzy kościołem Świętego Jana a budynkiem Urzędu Pocztowego nr 2.

Fundacja szpitala św. Ducha

Historia

Zgodnie z informacją Friedeborna szpital Świętego Ducha, położony podobnie jak pozostałe szczecińskie szpitale przeznaczone dla ludzi biednych, chorych i bezdomnych za murami miasta, zostal ufundowany w 1237 roku. Potwierdza to Joachim Bernhard Steinbrück, pastor kościoła św. Piotra i Pawła, ale jednocześnie podaje, że początkowo położony był na Łasztowni i został później przeniesiony na lewy brzeg rzeki z powodu złego podłoża i zagrożenia powodziowego. C. Fredrich w swojej publikacji o najstarszych nazwach dawnego Szczecina uważa, że w informacji tego historyka zawarte jest tylko ogólne wspomnienie o przeniesieniu szpitala, gdyż według niego szpital i kaplica został na nowo wybudowany i powiększony w XIV wieku przed młodszą Bramą Świętego Ducha. Jednak żaden z zachowanych dokumentów nie potwierdza tego faktu, natomiast pewnym jest, że to szpital nadał nazwę bramie miejskiej przeniesionej około 1318 r. w głąb Górnego Wiku. Wcześniej, jak podaje Steinbrück, książę Otto I przekazał w 1300 roku patronat nad kaplicą św. Ducha kościołowi św. Jakuba.

Szpital Świętego Ducha z kaplicą

Budynek szpitala wraz usytuowaną w nim kaplicą Świętego Ducha położony był w południowo-zachodniej części założenia szpitalnego; na widokach miasta z przełomu XVI/XVII wieku przedstawiony jest jako murowany budynek o prostokątnym kształcie z trójkątnymi szczytami wybudowany prawdopodobnie w XV wieku. W 1525 roku szpital został przekazany franciszkanom z kościoła św. Jana, którzy odtąd do reformacji sprawowali nad nim patronat.

Własność Fundacji szpitala św. Ducha

Położenie zabudowań cegielni miejskiej w 1677 roku
1. – zabudowania cegielni, wcześniej szpitala św. Ducha; 2. – Bastion Ślimaczy (Schnecken-Bastion); 3. – Bastion Passawski (Großes Bollwerk); 4. – Rawelin Zielony Szaniec (Grüne Schanze); 5. – Fosa miejska, 6. – staw (Teich); 7. – staw (Teich); 8. – dawna droga do Górnego Wiku; 9. – mury miejskie; 10. – wyjście z barbakanu Bramy Świętego Ducha

• Dziedziniec św. Ducha (Heilige Geist – Hof), tu mowa o zabudowaniach mieszkalnych i gospodarczych szpitala Świętego Ducha położonych przy bramie miejskiej Świętego Ducha nad rzeką Odrą. W roku 1596 w skład zabudowy wchodziło ok. 30 bud usytuowanych na podwórzu dziedzińca i gruntach Górnego Wiku, w tym 2 budy przerobione z piekarni szpitalnej, 7 bud przerobionych z kościoła , dwie budy przerobione z łaźni szpitalnej, dwie budy stojące naprzeciw kościoła, 5 kolejnych mieszkalnych przerobionych z kuchni i stajni szpitalnej i umieszczonych pod jednym dachem, dwie nad rzeką przerobione z małej stajni, oraz 8 stodół na podwórzu przerobionych ze starej owczarni i stajni. Poza tym 9 bud stojących w jednym rzędzie na terenie Górnego Wiku, ciągnące się od zabudowań niejakiego Milkesa aż do sadu Domu Ubogich. Do tego dochodził czynsz pobierany z 12 bud na Górnym Wiku. Na widokach miasta z końca XVI wieku i z początku XVII wieku odnotowano przyległe do dziedzińca zabudowania cegielni (Ziegel-Scheune) zniszczonej podczas oblężenia w 1677 roku. Pozostałe zabudowania zostały zburzene przez władze pruskie w latach 1720 – 1740 podczas rozbudowy fortyfikacji.

• Pola uprawne na terenie Górnego Wiku:
  • pole za wielkim sadem owocowym fundacji, rozciągające się od murów miejskich do miejsca na przeciw Górnej Kłody, położonej w poprzek rzeki Odry, miejscami sięgając do nasypów fortyfikacji ziemnych przed fosą.
  • małe pole (kleine Kamp) pomiędzy wiatrakami Schöne Wall (Piękny) i Schwimmer Wall (Pływak), prawdopodobnie murowanymi, stąd dodatek Wall; pole to także sięgało do fortyfikacji miejskich;
  • pole Schewekamp przy dolinie Störfang (dolina Jesiotrowego Jazu);
  • pole położone pomiędzy dwoma kawałkami pola należącego do św. Jerzego, niepodal sadu wiśniowego na zboczu wiku;
• Pola uprawne wolne od obciążeń podatkowych po zachodniej i południowej stronie Górnego Wiku:
  • pole zaczynające się za ogrodami szpitala św. Jerzego na wysokości Górnej Kłody i sięgające do doliny Störfang, zostało przejęte w 1729 r. podczas budowy fortyfikacji pruskich;
  • pole rozciągające się wzdłuż doliny Störfang na stoku góry Winnej (Weinberg);
  • pole rozciągające się wzdłuż Szubienicznej Łąki (Galgenwiese) na terenie pól kościelnych wsi Pomorzany;
  • pole położone na polach wsi Pomorzany (Pomerenschen Felde), które przekazano w dzierżawę dzierżawcy gospodarstwa rolnego kościoła św. Jerzego na najstarszym Turzynie;
  • pole położone przy gospodarstwie Clausa Sassena pomiedzy dwoma drogami prowadzącymi w kierunku nowego młyna i dalej do Mierzyna (Möhringen), przyznane zarządcy na najstarszym Turzynie;
  • do tego dochodzi skrajne pole położone wzdłuż drogi prowadzącej w dół Świńskiej Doliny (im Grunde, Schweinegrund) do Szubienicznej Łąki, które podzielili między siebie chłopi ze wsi Pomorzany, a także dziewięć włók na tzw. szczecińskim polu miejskim (Stadtfelde), przekazane do zagospodarowania 5 mieszczanom.
• Pozostała własność Fundacji szpitala św. Ducha:
  • Zabudowania przy bramie miejskiej, tj. Dom dla ubogich (Pinsenhaus), położony na narożniku ulicy Świętego Ducha i Podgórnej i wykupiony w roku 1567 przez Radę Miejską, oraz cztery budy pod jednym dachem przy ulicy Podgórnej (tzw. Armenkeller,Rosengarten 44-41);
  • trzy wiatraki położone obok najstarszej wioski Turzyn o nazwie Pott (Garnek), Jacke (Żakiet) i Krone (Korona), które, podobnie jak pozostałe wiatraki na Górze Młyńskiej, zostały spalone przez wojska cesarskie podczas oblężenia w 1659 roku;
  • urządzenie połowowe ulokowane na Wielkiej Regalicy - więcierz (de hillige geist kater);
  • własność ziemska:
    • wieś Smolęcin (Schmellentin), 5 włók ziemi;
    • wieś Wołczkowo (Völschendorf) do spółki z Fundacją szpitala św. Jerzego;
    • wieś Przylep (Prilipp), dwa gospodarstwa po 5 włók;
    • wieś Podjuchy,
    • łąki (łęgi) nad Wielką Regalicą (heiligen Geistes Bruch), rozciągające się pomiędzy wioską Podjuchy a Chlebowem;
    • lasy ciągnące się od dąbskich pól wzdłuż lasu książęcego aż do Trzech Braci

Bibliografia

• P. Friedeborn, Historische Beschreibung der Stadt Alten Stettin in Pommern. Sampt einem Memorial unnd Ausszuge /.../ Geschichten, Handlungen und Vertraegen, welche sich von Zeit angenommenen Christenthumbs, /.../ fuenff hundert Jahren, /.../ begeben /.../ auch ein General Beschreibung des gantzen Pommerlandes: fuerstliche Stammlini der Hertzogen von Pommern, und fuersten zu Ruegen, in 4. Taffeln abgetheilet /.../. Gedruckt zu Alten Stettin 1613.
• J.B. Steinbrück, Von den St. Georgen- und heil. Geistes-Stiften vor Stettin: Auf die Beförderung des /.../ Herrn, Christoph Friedrich Herwigs, bisherigen Diakonus zu St. Jakob und Pastors zu St. George, zum Primarius der St. Jakobs-Kirche, Ephorus der grossen Raths- und Direktor der Ministerial-Schulen. Stettin 1787.
• Wehrmann M., Geschichte von Pommern. Bd I. Gotha 1919.
• Die älteren Stettiner Straßennamen im Rahmen der älteren Stadtentwicklung – von H. Lemcke, zweite neubearbeitete Auflage von C. Fredrich. Stettin Leon Sauniers Buchhandlung 1926.
• B. Seyda, Z przeszłości służby zdrowia i szpitali Szczecina W: Szczecin, pismo poświęcone sprawom regionu zachodniopomorskiego, zeszyt 1–2 (4–5), Szczecin 1958.
• K. Kalita – Skwierzyńska, Niezachowane kościoły Szczecina W: Szczecin na przestrzeni wieków. Historia. Kultura. Sztuka, pod red. E. Włodarczyka. Szczecin 1995.
• Regestenbuch der Urkundensammlung der Stadt Stettin 1243 – 1856. Auf Grund des Manuskriptes von Karl Otto Grotefend zum Druck vorbereitet von Dr. Bogdan Frankiewicz und Mag. Jerzy Grzelak, Bd. 1. – 2., Szczecin 1996.

Zobacz też

• Cmentarz przykościelny przy ul. Dworcowej
  
• Brama Świętego Ducha

Autor opracowania: Jan Iwańczuk