Kościół św. Wojciecha (Szczecin)

Kościół św. Wojciecha w Szczecinie
Fot. Jan Surudo, 2019
Nazwa niemiecka	Bugenhagenkirche
Wyznanie	ewangelicko-augsburskie (do 1945) rzymskokatolickie
Data budowy	1906-1909
Data poświęcenia	1909, 1948
Architekt	Jürgen Kröger
Budulec	cegła

Geneza (1869-1899)

Wzmożony rozwój demograficzny i przestrzenny Szczecina w XIX w. wymógł konieczność budowy nowych mieszkań i budynków użyteczności publicznej, w tym kościołów. Nowa świątynia miała przede wszystkim odciążyć bardzo liczną parafię św. Jakuba.

W 1869 r. powołano Komitet Budowy Kościoła dla Nowego Miasta (Komité für den Bau einer Neustadt-Kirche) pod przewodnictwem najpierw generalnego superintendenta Alberta S. Jaspisa (1809-1885), później Heinricha W. Poettera (1830-1918). Komitet zajął się gromadzeniem środków na budowę nowego kościoła, który planowano wznieść w przeciągu pięciu lat przy Lindenstraße (obecnie ul. 3 Maja). Lokalizacja przyszłej świątyni zmieniała się kilkukrotnie. Ostatecznie w 1891 r. w wyniku porozumienia władz miasta i władz wojskowych zdecydowano, że nowy kościół stanie przy Hohenzollernplatz (obecnie plac Zwycięstwa) na terenie dawnego cmentarza. Znajdujące się w tym miejscu groby ekshumowano.

W 1893 r., po zebraniu 350 tys. marek Komitet wystąpił do pruskiego Ministerstwa Robót Publicznych z prośbą o wykonanie projektu kościoła. Budowę wyceniono w nim na 500 tys. marek. Ministerstwo odrzuciło kolejną prośbę Komitetu o dofinansowanie bądź sporządzenie tańszego projektu, zaczęto więc samodzielnie gromadzić potrzebne środki. W tym celu organizowano zbiórki, biletowane koncerty, wykłady z których dochody przeznaczano na poczet przyszłej budowy. Koszt budowy świątyni wyniósł ostatecznie 428 694,83 marki.

Widok na kościół między 1927 a 1933 r.

Rozporządzeniem Konsystorza Szczecińskiego dnia 1 stycznia 1899 r. erygowano parafię im. Johanna Bugenhagena z proboszczem i dwoma kaznodziejami. Została wydzielona z parafii św. Jakuba i liczyła w 1900 r. około 25 tys. wiernych. Pierwszym proboszczem został Rudolf Springborn (1867-1928). Początkowo nabożeństwa, chrzty i śluby organizowano w Evangelisches Vereinshaus przy Elisabethstraße (obecnie ul. Kaszubska). Pierwsze nabożeństwo w nowo utworzonej parafii odbyło się 7 maja 1899 r.

Konkurs i projekty

W 1902 r. ogłoszono konkurs na projekt kościoła, na który wpłynęło 86 prac; 12 z nich dopuszczono do decydującej części. Ostatecznie wybrany został projekt autorstwa Jürgena Krögera (we współpracy z pracownią Jürgensen & Bachmann) z Berlina, za który architekt otrzymał pierwszą nagrodę w wysokości 2 400 marek. Kościół szczeciński był dwudziestym z kolei zaprojektowanym przez Krögera po budowlach m.in. we Wrocławiu, Bremie, Dreźnie i Berlinie.

Czas budowy (1906-1909)

15 września 1906 r. miało miejsce symboliczne wbicie łopaty pod budowę nowej świątyni, którego dokonał pastor Springborn, a 31 października 1906 r. wmurowano wyciosany z piaskowca przez mistrza Borwiga kamień węgielny oraz kapsułę czasu – miedzianą puszkę o średnicy 20 cm i długości 50 cm, wykonaną przez Hermanna Martensa.

Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego, 31.10.1906 r. (drugi od lewej pastor Rudolf Springborn). Fot. Max Dreblow

W kapsule czasu umieszczono: akt erekcyjny kościoła, czasopisma: Deutsche Konkurrenzen Bd. XVI, H. 2 „Bugenhagenkirche für Stettin”, Kirchliches Amtsblatt des königlichen Konsistoriums der Provinz Pommern z 4.10.1906 r., warunki konkursu oraz protokoły jury, plany architektoniczne kościoła, gazety codzienne: dwa numery Ostsee- und Neue Stettiner Zeitung i po jednym egzemplarzu Generalanzeiger i Pommersche Reichspost, sprawozdanie finansowe kasy kościelnej z 1906, monety o nominałach: 10, 5, 2, 1 marek, 50, 10, 5, 2, 1 fenigów (w sumie 18,68 marek), akt erekcyjny parafii wraz z pismem powołującym na stanowisko proboszcza Rudolfa Springborna, spis członków rady parafialnej i urzędników parafii, zaproszenie na wybory do władz kościelnych z września 1906 r., kopię umowy z magistratem dotyczącą przekazania placu pod budowę kościoła i kwoty 20 000 marek, program uroczystości i zaproszenie.

Uroczystość wmurowania kamienia węgielnego, 31.10.1906 r. Fot. Max Dreblow

Prace budowlane prowadził szczeciński mistrz murarski Carl Kelm. Materiałów budowlanych dostarczyły m.in. Stettin – Bredower Portland – Cement – Fabrik, Grabower Cementstein – Fabrik „Comet” oraz Rathenower Verblendsteinwerk C. G. Matthes & Sohn.

24 września 1907 r. o godzinie 17 uroczyście zawieszono wiechę na dachu budowanej świątyni, a kierownik prac ciesielskich Kemke wygłosił przemówienie. W ceremonii wzięli udział członkowie parafii i mieszkańcy Szczecina. Zwieńczeniem tego dnia było spotkanie uczestników podczas odświętnej kolacji w Randower Molkerei przy Falkenwalderstraße 19 (obecnie al. Wojska Polskiego).

Program uroczystej konsekracji kościoła, 12.01.1909

12 stycznia 1909 r. w rocznicę śmierci Paula vom Rode (1489-1563) – teologa i reformatora pomorskiego, o godzinie 1000 kościół został konsekrowany przez generalnego superintendenta prowincji pomorskiej dra Johannesa F. Büchsela (1849-1920). W uroczystości wzięli udział przedstawiciele władz państwowych, miejskich, wojskowych i kościelnych oraz budowniczowie i fundatorzy. Najbardziej zasłużeni (pastor Rudolf Springborn, syndyk Ernst Bischoff i fabrykant Wilhelm Ziegel otrzymali Order Orła Czerwonego IV klasy, natomiast nadzorujący prace murarskie Herrmann Klempke i kierujący pracami ciesielskimi Kemke zostali odznaczeni medalem koronnym.

Kościół św. Wojciecha (od 1945 r.)

W 1944 r. podczas nalotów alianckich bryła świątyni została częściowo zniszczona. Uszkodzeniu uległy także dachy, witraże i organy. Prace zabezpieczające przeprowadzono w l. 1945-1948 pod kierunkiem inżyniera Szafrańskiego ze Szczecina.

15 marca 1947 r. Okręgowy Urząd Likwidacyjny w Szczecinie na podstawie dekretu z dnia 8.03.1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (art. 7 ust. 3) przekazał Duszpasterstwu Wojska Polskiego obrządku rzymsko-katolickiego w Szczecinie zarząd poniemieckiego gmachu kościelnego znajdującego się przy pl. Zwycięstwa wraz z przynależną parcelą. Obowiązki duszpasterskie w tym czasie pełnił ks. mjr Andrzej Wystrychowski.

24 października 1948 r. świątynia została poświęcona jako kościół garnizonowy św. Wojciecha. Konsekracji dokonał ks. płk Wacław Pyszkowski - Generalny Dziekan Wojska Polskiego.

W 1957 r. ks. mjr Władysław Bąk pozyskał od ówczesnego dowódcy 12 Dywizji Piechoty w Szczecinie, gen. Wojciecha Jaruzelskiego (1923-2014) środki finansowe, które pozwoliły na przeprowadzenie gruntownego remontu świątyni, m.in. wykonano witraże, odnowiono prezbiterium i zakrystię, zmieniono posadzkę.

W 1972 r. szczecińscy rzemieślnicy wykonali kraty pod chórem (wg projektu Krystyny Bogdan).

21 stycznia 1993 r. biskup polowy Sławoj Leszek Głódź erygował personalną parafię wojskową pod wezwaniem św. Wojciecha w Szczecinie. W tym też roku przystąpiono do renowacji wnętrza. Wymieniono instalacje, dokonano zmiany usytuowania ołtarzy bocznych świątyni.

Od roku 1999 kościół służy także żołnierzom Wielonarodowego Korpusu Północ-Wschód.

27 marca 2009 r. w kaplicy bocznej kościoła ustawiono sprowadzony z Anglii, historyczny, drewniany ołtarz polowy 12 Pułku Ułanów Podolskich.

5 października 2012 r. uruchomiono przy kościele fontannę, której kształt jest wzorowany na fragmencie neogotyckiej fasady. Tryskająca, podświetlona kolorowo woda przybiera kształt łuków i tworzy bramę wodną. Fontanna wpisana jest w kwadrat o boku ok. 17 m. Powierzchnia lustra wody wynosi ok. 279 m2.

Elewacja i dzwony

Kościół jest budowlą eklektyczną, łączącą w sobie styl neogotycki z elementami form neoromańskich.
Budowla ma 35 m długości, 23 m szerokości i 17 m wysokości, a także wąską, wysoką na 65 m wieżę od strony wschodniej. Kościół może pomieścić ok. 1500 osób.

Świątynia założona na rzucie prostokąta została zbudowana z ciemnoczerwonej cegły licówki uzupełnionej terakotowym i glazurowanym na czarno detalem. Posiada dwa schodkowane i blendowane szczyty (wschodni i zachodni) z rozetą pośrodku. Wnętrza blend otynkowano na biało.

Dwie nawy boczne przykryte zostały na zewnątrz daszkami namiotowymi. Nad korpusem znajduje się dwuspadowy dach pokryty pierwotnie dachówką karpiówką, a obecnie blachą miedzianą. Rozmaite ceglane fryzy, glazurowane kolumienki, tynkowane blendy i motyw rozety wykorzystano jako elementy zdobnicze we wszystkich elewacjach kościoła.

Fasada wschodnia posiada kolorową elewację, zróżnicowaną materiałem i formą architektoniczną. Jej szczyt zdobią blendy zwieńczone maswerkowymi rozetami z glazurowanej, połyskującej cegły. Od zachodu do kościoła przylegają niższe budynki, wzniesione na potrzeby gminy protestanckiej. Pierwotnie znajdowała się tam kaplica, którą wykorzystywano podczas mniejszych uroczystości, biblioteka, szatnia i toalety.

Na wysokiej, czworobocznej wieży dzwonnej, pierwotnie znajdowały się trzy odlane w 1908 r. z brązu dzwony w tonacjach D (1230 kg, 1335 mm), F (703 kg, 1108 mm), A (379 kg, 890 mm), wykonane przez firmę C. Voss & Sohn. Podczas pierwszej wojny światowej dzwony przetopiono, ale w 1922 r. członek gminy, dyrektor generalny koncernu Rückfoth Rudolf Müller ufundował trzy nowe, odlane ze stali, które były uruchamiane elektrycznie.

W listopadzie 2003 r. przy okazji remontu wieży odkryto cenne znalezisko w postaci kuli z dokumentami z lat 1906-1908.

Wyposażenie

Wnętrze kościoła przed 1945

Wnętrze kościoła podzielone jest kolumnami na trzy nawy. W nawach bocznych umieszczono obszerne empory. Północna empora przykryta jest sklepieniem krzyżowo-żebrowym. Nawa główna - sieciowym. Nawy boczne sklepione są kolebkowo. W zwornikach utrzymanego w złotej kolorystyce sklepienia środkowego zainstalowane były tzw. lampy Nernsta.

Na emporze wschodniej firma Schlag & Söhne ze Świdnicy zbudowała 12-metrowej szerokości organy. Posiadały one ponad 2 000 piszczałek, trzy manuały liczące 36 głosów i 12-głosowy pedał oraz napędzaną silnikiem elektrycznym dmuchawę. Instrument niestety nie przetrwał działań wojennych. W roku 1955 zastąpiono go nowym 8-głosowym. Obecne organy (17-głosowe), wyposażone w trakturę pneumatyczną gry i rejestrów, zostały wykonane w 1966 r. przez Zakład Budowy Organów Bernarda Berndta z Wałcza.

Wnętrze kościoła współcześnie. Fot. Jan Surudo, 2019

Po roku 1945 wnętrze kościoła uległo znacznym zmianom. W świątyni pojawiły się konfesjonały, stacje drogi krzyżowej, a także nowe obrazy, jak np. wizerunki czterech ewangelistów, umieszczone na filarach nawy głównej. Na łuku tęczowym przedwojenny napis: „Ein feste Burg ist unser Gott, ein gute Wehr und Waffen”/„Warownym grodem jest nasz Bóg, orężem nam i zbroją” - fragment pochodzącej z 1529 r. pieśni Martina Luthra zastąpiono fragmentem polskiej pieśni: „Ojczyznę naszą pobłogosław Panie”.

Z dawnego wyposażenia kościoła do czasów współczesnych przetrwały wykonane z jasnoszarego wapienia (tzw. Savonnières) ambona i ołtarz projektu berlińskiego rzeźbiarza Roberta Schirmera (1850-1923). Ambona ufundowana przez cesarza Wilhelma II stoi w miejscu, w którym wcześniej wmurowano kamień węgielny.

Ołtarz z wizerunkiem Chrystusa Pantokratora. Autor Otto Berg, przed 1945

Ołtarz z wizerunkiem św. Wojciecha. Autor Kazimierz Kościański. Fot. J. Surudo, 2019

Neogotycki ołtarz główny składa się z prostej mensy, predelli i zwieńczonej krzyżem nastawy, w której umieszczony był wizerunek Chrystusa Pantokratora wykonany przez Ottona Berga (1861-1944). Pod obrazem umieszona była inskrypcja: „Ich bin der Weg, die Wahrheit und das Leben. Niemand kommt zum Vater denn durch mich“ / „Ja jestem drogą i prawdą, i życiem. Nikt nie przychodzi do Ojca inaczej jak tylko przeze Mnie”. Po obu stronach ołtarza znajdowały się wizerunki Martina Luthra i Philippa Melanchtona. Obecnie w predelli i nastawie znajdują się obrazy z przedstawieniami Ostatniej Wieczerzy i św. Wojciecha biskupa męczennika. Autorem pochodzących z 1955 r. obrazów oraz datowanych na 1956 r. wizerunków ewangelistów był poznański malarz Kazimierz Kościański (1899-1973).

Do dawnego wyposażenia kościoła należą także ławki o neogotyckich detalach zdobniczych i balustrady empor (także dzieło Roberta Schirmera). W niszy naprzeciw ambony znajdował się pomnik poświęcony 16 listopada 1924 r., upamiętniający parafian poległych podczas I wojny światowej.

W kruchcie kościoła, tuż przy wejściu, umieszczona jest pochodząca z czasów budowy polichromowana płaskorzeźba z gipsu, przedstawiająca uzdrowienie przez Chrystusa córki przełożonego synagogi Jaira. Także w kruchcie znajduje się tablica poświęcona pamięci Żołnierzy Września i Powstania Wielkopolskiego.

Wyjątkowym elementem przedwojennego wyposażenia świątyni było sześć dużych witraży ufundowanych przez członków parafii. Ich wykonanie zlecono malarzowi witrażyście z Berlina Carlowi Buschowi (1871-1948). Pomocą merytoryczną służył szczeciński historyk i nauczyciel Martin Wehrmann (1861-1937).

Witraże przedstawiały osoby i wydarzenia związane z historią reformacji i Kościoła w Szczecinie i na Pomorzu: „Kazanie Ottona z Bambergu w Szczecinie”, „Luther na sejmie w Wormacji”, „Hołd stanów pomorskich przed Fryderykiem Wilhelmem I”, „Przybycie Gustawa II Adolfa do Oderburga”, „Sejm w Trzebiatowie”, „Kazanie Paula vom Rode na Łasztowni”. Dodatkowo w rozecie wschodniej (nad organami) znajdował się wizerunek kościoła św. Jakuba, a w witrażu nad chórem portret Johanna Bugenhagena.

Witraże nie przetrwały nalotów alianckich podczas II wojny światowej. Dziś w rozecie nad chórem, w miejscu zniszczonego witraża znajduje się nowy, z wyobrażeniem św. Cecylii, a nad ołtarzem głównym witraż przedstawiający śmierć św. Wojciecha, obecnego patrona kościoła.

Przypisy

W haśle wykorzystano materiały do wystawy: "Chwalcie Boga w Jego świątyni… (Ps 150, 1). Z dziejów kościoła św. Wojciecha / Bugenhagenkirche w Szczecinie w 110. rocznicę pierwszej konsekracji". Przygotowanej przez Dział Regionalny Książnicy Pomorskiej w 2019 r.

Bibliografia

• Archiwum Biura Dokumentacji Zabytków. Kościół protestancki ob. rzymsko-katolicki pw. św. Wojciecha w Szczecinie. Oprac. K. Kalita-Skwirzyńska, 1993
• Archiwum Ordynariatu Polowego Wojska Polskiego. Parafia Wojskowa pw. św. Wojciecha w Szczecinie
• Archiwum Państwowe w Szczecinie: przewodnik po zasobie archiwalnym: akta do 1945 roku. Oprac. zbior. R. Gaziński, P. Gut, M. Szukała. Warszawa: NDAP; Szczecin: AP, 2002
• Archiwum Państwowe w Szczecinie. Gmina Kościoła im. Bugenhagena w Szczecinie (Rep. 38c Bugenhagen-Gemeinde in Stettin)
• Aus dem Stadt und Provinz. W: Ostsee-Zeitung und Neue Stettiner Zeitung 1909, Nr 19, s. 2
• Bretschneider A., Verzeichnis der evangelischen Pfarrstellen, Kirchen und Kapellen, der Kirchenpatrone sowie der im Amt befindlichen evangelischen Geistlichen der Provinz Pommern. Stettin: Louis Pasenow, 1904
• Bugenhagenkirche zu Stettin. W: Deutsche Konkurenzzen [1902], Bd. XVI, H. 2
• Bylina S., Postawy społeczno-religijne duszpasterzy kościoła garnizonowego św. Wojciecha w Szczecinie. W: Studia Paradyskie 2016, T. 26, s. 19-40
• Chronik der Stadt Stettin. Red. I. Gudden-Lüddeke. Leer: Gerhard Rautenberg, 1993
• Die Einweihung der Bugenhagenkirche. W: Ostsee-Zeitung und Neue Stettiner Zeitung 1909, Nr 17, Bl. 2, s. 1
• Feier der Grundsteinlegung zur Bugenhagenkirche. W: Ostsee-Zeitung und Neue Stettiner Zeitung 1906, Nr 511, Abend Ausgabe
• Gibczyński M., Analiza pierwotnego wyglądu posadzki prezbiterium Kościoła pw. św. Wojciecha w Szczecinie. Szczecin: Inwentarte. Pracownia Badań i Dokumentacji Zabytków, 2018. [online]. [Przeglądany 23 sierpnia 2019]. Dostęp: https://archiwum2019-bip.mon.gov.pl/
• Hansmann A., Transformationen im Stettiner Kirchenbau: Studien zum Verhältnis von Form, Liturgie und Konfession in einer werdenden Großstadt des späten 19. und frühen 20. Jahrhunderts. Kiel: Verlag Ludwig, 2015
• Heyden H., Die Kirchen Stettins und ihre Geschichte. Stettin: Fischer & Schmidt, 1936
• Johann-Sebastian-Bachinstitut Stettin, Wieża „Bugenhagena”. W: Sedina.pl 2006, nr 1, s. 82-83
• Kościoły Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej: nasze dziedzictwo. T. 1. Tekst A. Lubowicka et al. Bydgoszcz: Ikona, [2014]
• Kozińska B., Rozwój przestrzenny Szczecina od początków XIX wieku do II wojny światowej. Szczecin: Oddział Szczeciński Stowarzyszenia Historyków Sztuki, Muzeum Narodowe, 2015
• Łopuch W., Dzieje architektoniczne nowoczesnego Szczecina 1808-1945. Szczecin: Książnica Pomorska, 1999
• Makała R., „Nordycka budowla ceglana” – kościół Bugenhagena w Szczecinie jako przykład regionalizmu w architekturze neogotyckiej początków XX wieku. W: Miscellanea Łódzkie 1996, 1 (15), s. 61-67
• Makała R., Między prowincją a metropolią: architektura Szczecina w latach 1891-1918. Szczecin: Muzeum Narodowe, 2011
• Mazur A., Chromiński R., Szczecin Kościół Wojskowy pw. św. Wojciecha. W: Nasza Służba 2003, nr 3, s. 11-13
• Męciński K., Ołtarz polowy 12 Pułku Ułanów Podolskich. W: Szczeciner 2016, nr 8, s. 62-68
• Moderow H., Die Evangelischen Geistlichen Pommerns von der Reformation bis zur Gegenwart. T. 1, Der Regierungsbezirk Stettin. Stettin: Paul Niekammer, 1903
• Preisbewerbungen. W: Deutsche Bauzeitung 1902, Nr 98 , s. 621
• Richtfest der Bugenhagenkirche. W: Ostsee-Zeitung und Neue Stettiner Zeitung 1907, Nr 449, Bl. 2
• Springborn R., Die Bugenhagenkirche (St. Albert) zu Stettin (Szczecin) und das Wirken des ersten Pastors Rudolf Springborn. [Greifswald]: [Im Selbstverlag], 2016
• Springborn R., Vor 110 Jahren: Einweihung der Bugenhagenkirche in Stettin am 12. Januar 1909. W: Pommern 2018, H. 4, s. 36-41
• Stettiner Allerei. W: Pommersche Zeitung 1906, Nr 217, Bl. 1, s. 3; Nr 254, s. 2; Nr 255, s. 2; Nr 256, s. 2; 1907 Nr 226, s. 2
• Szczecińskie Domy Boże. W: Rocznik Informator Pomorza Zachodniego 1948, T. 1, s. 102
• Thiede Fr., Chronik der Stadt Stettin: bearbeitet nach Urkunden und den bewährten historischen Nachrichten. Stettin: Müller, 1849
  

Linki zewnętrzne

• sedina.pl-Portal Miłośników Dawnego Szczecina Bugenhagenkirche - obecnie: Kościół Garnizonowy
• sedina.pl-Portal Miłośników Dawnego Szczecina Wnętrze kościoła Bugenhagenkirche

Autor opracowania: Sylwia Wesołowska